Dünyada müxtəlif xalqlar yaşayır və onların hamısı fərqli dillərdə danışır. Son illərdə “ingilis dili”ni beynəlxalq dil kimi istifadə etmək tendensiyası olsa da, bir çox ölkədə bu günə qədər müxtəlif dialektlər istifadə olunur.
1. Son əsrlərdə ən az dəyişilən dil – İsland dilidir (íslenska). Demək olar ki, gəlmə söz yoxdur. İslandiyanın mərkəzi Avropadan kənarda yerləşdiyinə görə, island dili ciddi dəyişikliklərə məruz qalmayıb. Bu səbəbdən island dilində digər dillərdən az sayda söz keçib. İsland dilinin əsas cəhətlərindən biri, dilin öz qədimiliyini qorumasıdır.
2. Papua Yeni Qvineya ərazisində 700-ə yaxın dil danışılır.
3. Çex dilində yalnız samitlərdən ibarət sözlər var. Hazırlıqsız insan üçün bu sözləri tələffüz etmək olduqca çətindir.
4. Vyetnam ərazisində yayılmış Sedanq dilində 50 sait var.
5. Kambocanın əsas dili olan, Asiyanın ən iri dilllərindən biri – Khmer dilinin əlifbasında 76 hərf var. Bu dilin səs tərkibi saitlərlə zəngindir. Köksözlü dillərdəndir. Leksikasında sanskrit, pali və fransız dillərindən keçmə sözlər çoxdur. Khmer dilində ilk kitabələr VII əsrin əvvəlinə aiddir.
6. Bir çox ölkələrdə bir neçə dil eyni vaxtda rəsmi dil statusuna malikdir. Bu məsələdə Hindistan liderlik edir – 17 dil. İkinci yerdə 11 dillə Cənubi Afrika qərarlaşıb.
7. Abxaz dilində cəmi 2 sait, 60 samit var.
8. ABŞ-ın İllinoys ştatında rəsmi dil “Amerika dili”dir və qanun ingiliscə danışmağı qadağan edir.
9. Çin dilində durğu işarələri yoxdur. Bununla belə, Çin dilinin əlifbası yoxdur. Qədim piktoqramlar əsasında inkişaf etdirilən yazı növü zamanla ideoqramlara çevrilib və geniş yayılıb. Məlum olan bütün ideoqramları öyrənmək çətin olduğundan 115 əsas literalı əzbərləməklə qalan bütün ideoqramları bu literalların birləşdirilməsi yolu ilə yadda saxlayırlar. Çin lüğətləri literalların xətt sayısına görə tərtib olunur. Çin dili — Çin-Tibet dil ailəsinə aid bir dildir. Dünya əhalisinin təxminən beşdə birinin ana dilidir. Orijinal adı “Con ven” və ya “Han ü” adlanır. Çində dövlət dili və rəsmi dil Mandarin və ya Putonxua adlanır.
10. Fransız dili 6 əsr Böyük Britaniyanın rəsmi dili olub.
11. Bugenvil adasının yerli sakinlərinin əlifbası cəmi 11 hərfdən ibarətdir.
12. Dünyada ən çox insanın danışdığı dil Çin dilidir. İkinci yerdə – hindi, üçüncü yerdə isə – ispan dilidir. Dördüncü və beşinci yerləri müvafiq olaraq ingilis və ərəb dilləri tutur.
13. Ölü dil sayıılan – Latın dili, buna baxmayaraq, Vatikanın rəsmi dilidir.
14. İngilis dilində 600 000 çox söz, ənənəvi Çin əlifbasında isə 40 000 çox simvol var.
15. Sinonimlərin sayına görə İngilis dili birinci yerdədir.
16. Afrikada elə bir ölkə yoxdur ki, orada bütün əhali rəsmi dili bilsin, əhalinin əksəriyyəti yerli qəbilə dialektlərində danışır.
17. Fransız dilində ən uzun cümlə 823 sözdən ibarətdir və Viktor Hüqonun “Səfillər” əsərində rast gəlinir.
18. İspan dili dünyada ən çox danışılan dillərdən biridir və ingilis dilindən sonra ikinci ən vacib dildir.
Planetdə demək olar ki, yarım milyard insan ispan dilində danışır, bu dil 21 ölkədə rəsmi dildir, həmçinin BMT, Avropa İttifaqı və digər beynəlxalq təşkilatların rəsmi dilidir. Həmçinin, İspan dilində sual və nida cümlələrində durğu işarələri təkcə cümlənin sonunda deyil, həm də cümlənin başında başı aşağı qoyulur!
Dil yalnız ünsiyyət yaratmır, mədəniyyətləri, xasiyyətləri, tarixi, insani keyfiyyətləri və soykökü təyin edir. .
Hər bil dil ayrılıqda dünya haqında bilik, dünyanı görmək və anlamaq üçün vasitədir. Hər millətin özünəməxsus ana dili onun mənəvi diriliyidir. Əbəs yerə deyilmir ki, bir millətin malını, dövlətini və hətta vətənini işğal etsən, ölüb-itməz, amma dilini alsan, məhv olar və ondan nişan qalmaz.
Ana dili insan şəxsiyyətinin inkişafının əsasını təşkil edir. Yəni hər bir kəs ömrünün axırınadək dilinə arxalanır.
6 min dildən yarısı məhv olmaq üzrədir
Dünya xalqlarının dilləri altı – Altay, Ural, Hind-Avropa, Avrasiya, Qafqaz, Paleoasiya dil ailəsində birləşib. Heç kimin danışmadığı dillər isə ölü dillər qrupuna aid edilir. Elə regionlar var ki, orada çoxlu dillər mövcudur. Məsələn. Qafqaz bölgəsində yaşayanlar 100-dən çox dildə danışırlar. Yeni Qvineya əhalisi təqribən 700 dildə danışır. Afrikada 1000-dən çox müxtəlif dil var.
Alimlər bildirirlər ki, ana dilindən sonra ikinci dil öyrnmək istəyən şəxs buna erkən yaşlarından başlamalıdır. Sübut olunub ki, erkən yaşlarında insan beyninin dilə yiyələnmək funksiyası güclü olur.
Elə insanlar var ki, onlarda dil öyrənməyə anadangəlmə xüsusi istedad olur. Belə adamlar beş-altı, hətta doqquz-on dildə mükəmməl danışa danışa bilirlər. Onlara poliqlot deyilir.
Ana dilimiz və Azərbaycanda dillər
Azərbaycan dili də dünyanın ən zəngin dilləri sırasındadır. Bu gün dünyanın müxtəlif ölkələrində 50 milyondan çox azərbaycanlı yaşayır və Azərbaycan dilində danışır. Ana dilimiz Altay dilləri ailəsini türk qoluna daxildir.
2002-ci il sentyabrın 30-da “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Qanun qəbul edilib. Bu, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi işlədilməsi, onun tətbiqi, qorunması və inkişaf etdirilməsi, dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan dili ilə bağlı milli mədəni özünümüdafiə ehtiyaclarının ödənilməsi istiqamətində atılmış çox mühüm addım olub.
Ölkəmizdə müxtəlif xalqlar yaşadığından respublikamızda da çoxlu dillər var. Hazırda işğal altındakı Dağlıq Qarabağ istisna olmaqla respublikamızın məktəbəqədər müəssisələrində və ümumtəhsil məktəblərində təlim 3 dildə (Azərbaycan, rus və gürcü) aparılır.
Ölkəmizdəki məktəbəqədər müəssisələrdən 1451-də təlim Azərbaycan, 11-də rus, 6-da gürcü, 225-də Azərbaycan-rus, 2-də Azərbaycan-gürcü dillərində aparılır. 4180 ümumtəhsil məktəbində təlim Azərbaycan, 18-də rus, 6-da gürcü dilində, 335-də Azərbaycan-rus, 5-də Azərbaycan-gürcü, 1-də isə Azərbaycan-rus-gürcü dilində aparılır.
Azərbaycandakə ümumtəhsil məktəblərində şagirdlərə 6 xarici dil (ingilis, fransız, alman, rus, ərəb, fars) tədris olunur.
YENİNEWSTV24.AZ